Tema: Klima i havet

Overvaking er heilt avgjerande for å vurdere tilstanden til havet og alt som lever i det. Dei første havforskingstokta ved Norskekysten og i Barentshavet starta allereie i 1860-åra med sporadiske undersøkingar. Faste overvakingar starta på 1930-tallet.

I dag undersøker vi heile næringskjeda frå planteplankton til torsk, vi tel kval og observerer sjøfugl, registrerer søppel, tek forureiningsprøver, og vi måler temperatur og saltinnhald. Dette gir oss unike dataseriar som gjer at vi kan vurdere tilstanden til havet og dokumentere endringane som skjer. Seriane gjer også at vi kan ha ei meining om korleis klimaet i havet vil bli i framtida, og legg eit grunnlag for korleis vi forvaltar ressursane i havet.

Seriane med klimadata finn du her:

• Forskningsdata
• Fysisk og kjemisk miljø

På landjorda skildrar vi klima med forhold som lufttemperatur, nedbør og vind. Når vi snakkar om klima i havet er det havtemperatur, saltinnhald, havstraumar, forsuring og vasstand vi skildrar.

Naturlege variasjonar i klima

Havklimaet varierer naturleg på mange ulike tidsskalaer samtidig. Temperaturen svingar frå sommar til vinter, frå år til år og opptil periodar på fleire tiår. Svingingar i klimaet som går over lange periodar er også godt dokumenterte, og desse svingingane er veldig viktige for tilstanden til økosystemet. Etter 1900 har det vore to lange kuldeperiodar frå 1900–1920, og frå 1960–1970, medan varmeperiodane var frå 1930–1950 og frå 1980 og fram til no.

Klimaet i Norge i eit spesifikt år blir påverka av endringar som skjer i atmosfæren over Nord-Atlanteren, som igjen styrer kor mange lågtrykk som passerer gjennom havområda våre. Når mange lågtrykk bevegar seg inn i Barentshavet, fører det til varmare forhold der. Varme atlantiske vassmassar og artane som høyrer til, vil då spreie seg utover eit større område, medan kalde arktiske vassmassar og artar vil bli pressa nordover.

Menneskeskapte endringar i klima

Dei siste åra har vi sett at temperaturen i atmosfæren har stige raskare enn venta, og forskarane i FN sitt klimapanel (IPCC) er einige om at temperaturauken til dels er menneskeskapt. Atmosfæren som ligg rundt jorda som eit teppe er sett saman av gassar som held att ein del av  varmen frå solstrålinga. Menneskelege utslepp av slike gassar, og då særleg CO2 og metan, gjer at teppet blir meir ugjennomtrengeleg for varmestråling tilbake til verdsrommet, og då hopar varmen seg opp i atmosfæren. Havet kan ta imot ein god del av denne varmen, men ikkje like fort som atmosfæren blir varma opp.

Sidan den industrielle revolusjonen har temperaturen på verdsbasis auka med nesten ein grad. Dette er meir enn det som var venta av naturlege svingingar. Auken kjem frå utslepp av klimagassar som CO2 og metan frå menneskeskapt industrialisering.

Det menneskelege utsleppet av klimagassar er gjerne lite samanlikna med det som finst naturleg i atmosfæren, men fordi dei menneskelege utsleppa alltid gir oppvarming og aldri avkjøling, blir bidraget til oppvarminga stort over tid. Dette gir store utslag på toppen av dei naturlege svingingane.

Når det blir varmare i lufta, blir det også varmare i havet, men dette er ikkje likt over heile kloden. Forskinga viser at temperaturane på kloden stig mest i Arktis, og at Barentshavet blir varma opp raskast av alle og taper mest vintersjøis.

Golfstraumen

Golfstraumen er heilt avgjerande for klimaet i våre område. Golfstraumen trekk det varme og salte atlanterhavsvatnet inn i våre havområde og gir eit varmare klima i Nord-Europa enn det som er normalt på så høge breiddegrader. Golfstraumen vil ikkje kome til å snu på grunn av klimaendringane, for det er landskapet på havbotnen og jordrotasjonen som bestemmer retninga på dei store havstraumane, men klimaendringane kan likevel bestemme styrken på straumen.

Ein faktor som skaper Golfstraumen er når salt atlanterhavsvatn blir avkjølt av kald luft i Norskehavet og blanda med kaldt arktisk vatn. Det avkjølte vatnet blir tungt og søkk ned i djupet, for så å renne tilbake i Nord-Atlanteren som ein tung botnstraum. Dersom isen smeltar i polområda, vil det bli danna eit lag av ferskare og lettare vatn på havoverflata som vil legge seg som eit isolerande lok over atlanterhavsvatnet. Vatnet vil ikkje bli nok avkjølt til å søkke ned og danne djupvatn. Prosessen som trekk det varme atlanterhavsvatnet opp til våre breiddegradar kan då bremse opp, og transporten av varme til våre breiddegradar blir mindre. Bidrag frå den globale oppvarminga vil truleg kompensere for dette, slik at temperaturendringane ikkje vert så store.

Golfstraumen vert også påverka av dei generelle lågtrykka som feiar inn over Norskekysten frå sørvest, for vinden som følgjer med lågtrykka «dreg» det varme og salte vatnet inn i våre havområde. Vinden er dermed også ein viktig faktor i å drive det varme atlanterhavsvatnet nordover, uavhengig av om danninga av djupvatn blir mindre eller ikkje. Korleis denne vinden endrar seg i framtida er klimamodellane ikkje samde om.

Havnivået stig

Det er fleire faktorar som kan påverke havnivået. Dei to viktigaste er issmelting på Grønland og i Antarktis, og at vatn utvidar seg når det blir varmare.

Når kloden blir varmare, stig difor havnivået. Målingar langs kystane i verda og satellittdata viser at havet har stige med vel 20 centimeter sidan starten av førre hundreår. Sidan 1993 har verdshava stige med 3,2 millimeter per år, og sidan midten av 1900-talet har havnivået stige raskare enn det har gjort dei siste to tusen åra. Det er venta at dette vil gå endå fortare når globaltemperaturen stig.

Medan dei to faktorane er jamne i dag, vil smeltinga av isen som ligg på land, slik som grønlandsisen og isen på det antarktiske kontinent, bli den største faktoren i framtida. Her ligg det nok frose vatn til å heve havnivået opp mot 60 meter om alt hadde smelta.  Heldigvis gjer det ikkje det, men dersom utsleppa av klimagassar held fram som i dag, har ein rekna ut at havnivået vil stige opp mot 80 cm i dette hundreåret. Dersom oppvarminga vert på under to grader, kan havet kome til å stige rundt ein halv meter mot slutten av hundreåret.

Forsuring

Havet har ein regulerande effekt på klimaet på kloden. Havet fungerer nemleg nesten som ei pumpe som drenerer atmosfæren for CO2, og det tek opp om lag ein tredel av utsleppa. Denne prosessen bremsar den globale oppvarminga, men etter kvart som mengda CO2 aukar, så taper havet evna til å ta opp CO2. Dette gjer at auka CO2-utslepp får enda større konsekvensar for klimasystemet.

Havet er i dag svakt basisk, men ved auka CO2 blir vatnet mindre basisk. Dette kallar vi «havforsuring». Til å begynne med vert CO2 løyst i overflata og pH-verdien går ned der. Sidan forplantar det seg nedover gjennom ein langvarig prosess, så pH-verdien kjem til å søkke i mange tiår framover. Forsuringa gjer at kalk løyser seg lettare opp, og mange dyr i havet får problem sidan dei er avhengige av kalk for å produsere skjelett og skal.

Livet i havet flyttar på seg

Produktiviteten i dei norske havområda svingar mykje, og grunnen er i stor grad variasjonar i klima. Alt frå plankton til botnlevande dyr, til fisk, sel, kval og sjøfugl følgjer med nordover når havet der blir varmare.

Sjøtemperaturen har mykje å seie for produksjonen av planteplankton, som legg grunnlaget for produktiviteten til heile økosystemet. Temperaturen påverkar også veksthastigheita hos dyreplankton og fiskelarvar, og med det kor lenge fisken er i dei mest sårbare levestadia. Dyreplanktonet raudåte spelar ei spesielt viktig rolle i nord som matgrunnlag for mange av våre store fiskebestandar. Med høgare temperatur og eit større område som er dekka av atlantisk vatn, stig talet på meir varmekjære artar av dyreplankton medan raudåta blir pressa nordover.

Rekruttering, vekst, fordeling og vandringsmønster hos alle dei viktige fiskebestandane er i endring, slik som hos makrell, kolmule, sild, torsk og lodde. Makrellen vandrar til dømes no mykje lenger vest og nord om sommaren, og torsken går lenger nord og aust.

Klimaet i havet i framtida

Ved hjelp av klimamodellar kan ein seie noko om korleis klimaet vil bli i framtida. På same måte som når ein varslar vêret, simulerer klimamodellane gjennomsnittsvêret over ein gitt periode, og modellane kan skildre mellom anna atmosfære, hav, is, fordamping og karbonkrets. Ein tek då utgangspunkt i naturlovene og kjennskap til solstråling, jorda sine rørsler, og eigenskapane til atmosfæren, havet og landjorda.

Dei naturlege variasjonane er store i våre havområde, og på kort sikt betyr desse meir enn den meir langsame menneskeskapte oppvarminga. På lang sikt (meir enn tretti år) vil den globale oppvarminga dominere, og vi kan vente meir ekstremvêr og større endringar i det marine økosystemet enn vi ser i dag.

Område på høge breiddegrader vil sannsynlegvis oppleve dei største klimaendringane. Klimamodellane viser at temperaturane vil halde fram med å stige, og at sjøisen vil bli mindre utbreidd. Dette vil gå ut over utbreiinga av arktiske artar, og det vil også opne opp for nye og meir varmekjære artar.